Jak pisać? Porady Antoniego Czechowa

„Tymczasem muszę pisać, pisać i śpieszyć się jak do pożaru, bo nie pisać oznacza dla mnie żyć na kredyt i mieć chandrę” (Antoni Czechow)

Wszystkie cytaty w tłumaczeniu Natalii Gałczyńskiej i Ałły Sarachanowej

Dla wielu pisarzy twórczość była nie tylko pasją, czy realizacją swoich uzdolnień, ale przede wszystkim sposobem na życie. Czytając utwory wielkich mistrzów, nie zastanawiamy się, jakie pobudki kierowały autorem do ich napisania, choć często wyobrażamy sobie, że było to pragnienie serca, natchnienie, czy może jeszcze coś innego. Jednak musimy zdać sobie sprawę, że kwestie materialne odgrywały w stworzeniu jakiegoś tekstu równie ważną rolę. Szczególną uwagę zwracał na to Antoni Czechow, rosyjski nowelista, dramaturg i lekarz.

Antoni Czechow urodził się 17 stycznia 1860 roku w Taganrogu, w niezamożnej rodzinie kupieckiej. W 1879 roku rozpoczął studia medyczne, które miały wpływ na jego późniejsze zainteresowania. Od pierwszego roku zaczął drukować w różnych gazetach i tygodnikach. Wkrótce pisanie stało się jego sposobem na życie. Przez wiele lat współpracował z Konstantym Stanisławskim, tworząc sztuki dla jego Teatru Artystycznego. Tam właśnie poznał swoją żonę, aktorkę Olgę Knipper. Zmarł w 1904 roku po wielu latach walki z gruźlicą. Czechow całe życie prowadził bogatą korespondencję, w której wielokrotnie wypowiadał się na temat różnych aspektów pracy pisarskiej, co pozwoliło na napisanie tego artykułu.

Pan musi sam utorować sobie drogę; pozycji w literaturze, choćby najskromniejszej, nie otrzymuje się, nie bierze, ale się ją wywalcza!...

Częstymi adresatami listów Czechowa byli młodzi twórcy, którzy dopiero rozpoczynali swoją przygodę z literaturą. Autor Wujaszka Wani nigdy nie odmawiał młodszym kolegom rady, zawsze dzielił się z nimi własnym doświadczeniem oraz przemyśleniami na temat ich tekstów. Często podkreślał, że każdy początkujący literat powinien zaczynać od czegoś oryginalnego, aby od razu zostać zapamiętanym, bo choć można inspirować się obcą literaturą, nie może to być zbyt widoczne, ponieważ do każdego kolejnego dzieła, choćby najoryginalniejszego, czytelnicy będą uprzedzeni. Młody pisarz powinien przyzwyczaić się, że jego pierwsze teksty będą odrzucane, jednak nie można się tym zrażać. Należy wierzyć we własne siły i pisać dalej. Nie można też bać się błędów, niezręczności, zuchwałości oraz w miarę możliwości wydania się niemądrym, ponieważ pisarzowi potrzebna jest wolność myśli. Czechow odnosił się również do życia codziennego twórców. Twierdził, że literaci, jako dzieci swojej epoki, mają obowiązek pamiętać o zewnętrznych formach współżycia, obowiązujących ich tak samo, jak resztę społeczeństwa, dlatego powinni być bezwzględnie przyzwoici. Podkreślał również potrzebę obcowania z ludźmi pióra, aby móc oddychać atmosferą literacką.

Zwięzłość to siostra talentu

Antoni Czechow należał do wielbicieli krótkich tekstów, ponieważ – jak twierdził – to, co krótkie nie nuży. Pisząc do prasy, musiał podporządkować się ograniczeniom, co było dla niego niezwykle trudne. Często po napisaniu tekstu musiał go skracać i poprawiać. W listach do innych twórców, którzy również pisali do czasopism, radził, żeby nie pozwalać innym na skracanie i poprawianie. Najlepiej gdy autor*dzieła sam zajmuje się wprowadzaniem wszelkich zmian, ponieważ osobiście decyduje o tym, co jest ważne. Przy okazji ma sposobność do dłuższej pracy nad utworem, która przynosi same korzyści, gdyż im bardziej się skraca, tym częściej drukują.

... jeżeli w sztuce odrzucimy problematykę i zamierzenie, to dojdziemy do wniosku, że artysta tworzy przypadkowo, bez żadnych intencji, pod wpływem afektu; gdyby więc jakikolwiek autor pochwalił się przede mną, że napisał opowiadanie bez obmyślonych z góry założeń, tylko z natchnienia, nazwałbym go wariatem

Czechow w listach podkreślał, że w sztuce, podobnie jak w życiu, nie ma rzeczy przypadkowych, dlatego na samym początku należy dokładnie przemyśleć tematykę i założenia utworu. Jeszcze przed napisaniem pierwszych słów, trzeba znać główny problem dzieła i, co jest bardzo ważne, dobrze go postawić. Dopiero później można zacząć pisać. Należy pamiętać, żeby w tekście nie było zbyt wielu szczegółów, które tylko przysłaniają główne intencje zawarte w utworze. Czechow radził również, żeby wybierać do swoich tekstów różnorodne tematy, komiczne i łzawe, miłe i przykre. Najważniejsze jest, żeby być oryginalnym i unikać szablonu.

Nie trzeba zbyt wielu osób. W centrum uwagi powinno być dwoje: on i ona...

Zarówno w opowiadaniach, jak i dramatach równie ważni jak problematyka są bohaterowie, którzy stoją w centrum wydarzeń. Czechow wielokrotnie radził usunięcie jakichś postaci z tekstów, ponieważ uważał, że nie mając wpływu na całość, robią tylko sztuczny tłum, który zaburza przebieg akcji. Jako lekarz, zwracał uwagę na przedstawienie chorych, których postacie zazwyczaj były przerysowane i niepoparte wiedzą specjalistyczną, co źle wpływało na cały tekst. Lepiej nie pisać na tematy, na których się nie zna, niż wprowadzać czytelników w błąd, zaś o chorych należy pisać tylko, gdy są ciekawi pod względem osobowości. Wszystko, co dotyczy chorób, choćby było ukazane w sposób umowny, powinno być zgodne z prawdą naukową. Równie dużą uwagę zwracał na opisywanie psychiki bohaterów. Uważał, że nie należy opisywać stanów psychicznych, których przedstawienie może nastręczać wiele trudności, zwłaszcza, gdy samemu nie znalazło się w danej sytuacji. Reakcje psychologiczne im są prostsze, tym bardziej prawdopodobne, dlatego najlepiej, żeby wynikały z samego zachowania postaci niż z obszernych opisów autora utworu.

...w opisach przyrody plastyczność i barwność osiąga się tylko prostotą...

Niezwykle istotne jest, żeby opisy przyrody występowały á propos i były w odpowiednim miejscu. Nie powinno się ich opisywać na wiele stron, ponieważ stają się one banalne i nic nie wnoszą do utworu. Ważna jest arcyzwięzłość! Każdy pisarz podczas ukazywania natury powinien chwytać się drobnych szczegółów, których połączenie sprawi, że czytelnik po przymknięciu oczu zobaczy żywy obraz. Nie należy bać się porównywania zjawisk przyrody do działań ludzkich, ale trzeba pamiętać, aby w centrum był opisywany pejzaż , nie zaś człowiek.

Artysta obserwuje, wybiera, domyśla się, komponuje...

Żaden pisarz nie powinien zawężać swojej wiedzy jedynie do kręgu swojego zainteresowania. Najważniejsze, żeby być czujnym obserwatorem wszystkiego, co dzieje się wokół. Pozwoli to poszerzyć wiedzę i światopogląd, a to jest dla twórcy zawsze przydatne. Pisarz powinien czytać nie tylko teksty literackie, ale również naukowe, które pomogą w rozwinięciu jego światopoglądu, a przy okazji w poszerzeniu słownictwa. Czechow wielokrotnie podkreślał, że nie powinno się pisać o czymś, czego się nie zna, dlatego tym bardziej zdobywanie nowych doświadczeń jest niezwykle istotne. Jak sam napisał: „Nie zmyślaj cierpień, których nie zaznałeś, i nie maluj obrazów, których nigdyś nie widział, ponieważ kłamstwo jest o wiele nudniejsze w literaturze niż w rozmowie...”

Literat powinien być tak samo obiektywny jak chemik, powinien się wyzwolić z ciasnego subiektywizmu i wiedzieć, że kupy gnoju odgrywają w pejzażu bardzo szacowną rolę, a złe namiętności są tak samo właściwe życiu jak dobre

Równie ważny, jak obserwacja oraz doświadczenie, jest w pracy pisarskiej obiektywizm. Podczas pisania twórca nie może myśleć o sobie, ale o czytelniku. Wszelki subiektywizm demaskuje autora, co nie wpływa dobrze na jego twórczość. Pisarz powinien wystrzegać się elementu osobistego w swoich utworach; wszystkie postaci nie mogą być do niego podobne. Ryzykowne jest też nadawanie bohaterom nazwisk swoich znajomych. Może to spowodować, że czytelnicy zaczną odbierać dzieło jako coś na kształt reportażu, a nie owocu pracy twórczej autora lub doszukiwać się podobieństwa między osobą noszącą dane nazwisko w rzeczywistości a tą występującą w świecie fikcyjnym. Bycie obiektywnym nie ogranicza się jednak jedynie do samego tworzenia; pisarz powinien być krytyczny wobec swoich tekstów i nie okazywać sympatii, tudzież antypatii poszczególnym postaciom, ponieważ sprawiedliwość jest potrzebna pisarzowi jak powietrze.

Żeby wyrobić sobie styl, należy dużo pisać i dużo drukować

Styl jest czymś, nad czym pisarz powinien pracować przez cały czas. Najlepszymi na to sposobami są pisanie i czytanie. Jednak nie wystarczy czytać utwory literackie. Czechow wskazywał potrzebę zapoznawania się z tekstami naukowymi. Ich zaletą są nie tylko zawarte w nich wiedza oraz słownictwo, ale również precyzyjny język. Lektura takich tekstów nauczy zwięzłego pisania, bez zbędnych określeń przy rzeczownikach i czasownikach oraz zwrotów typu „w miarę jak”, czy „za pomocą”. Należy pracować nad zdaniem i dbać o jego muzyczną stronę oraz unikać obok siebie słów o podobnym rdzeniu (Czechow za przykład podaje wyrazy: „stała” i „przestała”). Pisarz powinien wystrzegać się wyszukanego języka. Jego tekst powinien być wolny od wszelkich prowincjonalizmów oraz słów rzadko używanych, ponieważ wszystko to razi, zwłaszcza w krótszych tekstach. Najlepszy styl charakteryzuje się elegancką prostotą. Autor Kameleona radzi, aby w utworach literackich nie używać cudzysłowów oraz nawiasów; do wtrąceń najlepiej stosować podwójny myślnik.

Nigdy nie wolno się śpieszyć, bo wychodzi łajno nie twórczość

Najważniejszą kwestią poruszaną przez Czechowa jest czas poświęcony tekstowi. Wielokrotnie krytykuje swoich adresatów za lenistwo oraz zbytni pośpiech i niedbalstwo w czasie pisania. Uważał, że należy pisać maksymalnie dwa opowiadania w tygodniu, ponieważ nie ważna jest ilość, ale jakość. Pisarz musi czuwać nad każdym słowem, które staje się kapitałem na przyszłość. Dobrze jest zostawić tekst na jakiś czas i wrócić do niego później, aby nabrać do niego dystansu i dostrzec wszystkie błędy. Praca nad utworem powinna być powolna i żmudna, aby trud wniesiony w każde zdanie przynosił oczekiwane owoce.

IZABELA KUŚNIEREK